बोन धर्म (Bön धर्म) तिब्बती संस्कृति र धर्मको एउटा प्राचीन रूप हो, जसको उत्पत्ति तिब्बतमा बुद्ध धर्मको प्रवेशभन्दा अगाडि भएको मानिन्छ। यसको उत्पत्तिबारे विस्तृत विवरण तल दिइएको छ:
१. बोन धर्मको उत्पत्ति र ऐतिहासिक पृष्ठभूमि
- बोन धर्मको उत्पत्ति तिब्बतको प्राचीन शाङशुङ (Zhang Zhung) राज्यबाट भएको मानिन्छ। यो राज्य तिब्बतको पश्चिमी भागमा अवस्थित थियो, जसको राजधानी आजको माउन्ट कैलाश नजिकै रहेको बताइन्छ।
- बोन अनुयायीहरूले विश्वास गर्छन् कि बोन धर्मका संस्थापक टोन्पा शेन्ग्रब (Tonpa Shenrab Miwoche) थिए, जसले करिब १८,००० वर्षअघि बोन शिक्षाको प्रचार गरेका थिए।
- टोन्पा शेन्ग्रबलाई बोन धर्ममा बुद्ध सरहको स्थान दिइन्छ। उनीले संसारलाई ‘धर्म’ सिकाउन अनेकौं कठिनाइहरू भोगेको र दुष्ट शक्तिहरूसँग युद्ध गरेको कथाहरू पाइन्छ।
२. बोन धर्मका प्रमुख शिक्षाहरू
बोन धर्ममा विभिन्न प्रकारका अभ्यास र विश्वासहरू पाइन्छन्, जसलाई सामान्यतः तीन वर्गमा विभाजन गरिन्छ:
क. प्राचीन बोन (Yungdrung Bon):
- यो परम्परागत बोन धर्म हो, जसमा ध्यान, योग, मन्त्रोच्चारण, र समाधिको अभ्यास पाइन्छ।
- यसमा पुनर्जन्म, कर्म, र मुक्ति (मोक्ष) जस्ता अवधारणाहरू छन्।
ख. शमनिक बोन:
- यसमा आत्मा, देवी–देवता, र प्राकृति शक्तिहरूसँग सम्बन्धित अनुष्ठान गरिन्छ।
- शमन (झाँक्री-जस्ता)हरूले रोग निको पार्ने, प्रेत आत्मा भगाउने, र भविष्यवाणी गर्ने कार्य गर्दछन्।
ग. रिवाज–संहिताबद्ध बोन:
- सामाजिक, पारिवारिक, र धार्मिक विधिहरूमा आधारित अभ्यासहरू। जस्तै, विवाह, अन्त्येष्टि, पूजा, आदिको सञ्चालन।
३. बोन धर्म र बौद्ध धर्मबीचको सम्बन्ध
- जब बौद्ध धर्म ७ औं शताब्दीमा तिब्बत प्रवेश गर्यो (विशेषतः गुरु पद्मसम्भवमार्फत), त्यसपछि बौद्ध धर्म र बोन धर्मबीच गहिरो अन्तर्क्रिया भयो।
- धेरै तिब्बती बौद्ध परम्पराहरूले बोन धर्मका संस्कार, अनुष्ठान र मन्त्रहरू अङ्गीकार गरेका छन्।
- केही विद्वानहरूका अनुसार बोन धर्मले पनि बौद्ध धर्मबाट केही अवधारणाहरू उधारो लिएको छ — यसकारण यसलाई सिंक्रेटिक धर्म (धार्मिक समिश्रण) पनि मानिन्छ।
४. वर्तमानमा बोन धर्म
- आज पनि बोन धर्म तिब्बत, भारत (विशेषतः हिमाचल प्रदेशको डोलान्जी), नेपाल, र भुटानका केही क्षेत्रहरूमा अभ्यास गरिन्छ।
- भारतको डोलान्जीमा रहेको Menri Monastery अहिलेको प्रमुख बोन मठ हो।
- संयुक्त राष्ट्र संघले बोन धर्मलाई तिब्बती धर्मको पाँचौं परम्परा (after the four Buddhist schools: Nyingma, Kagyu, Sakya, Gelug) को रूपमा मान्यता दिएको छ।
५. निष्कर्ष
बोन धर्म तिब्बती सभ्यताको मौलिक धार्मिक र सांस्कृतिक विरासत हो। यसले आत्मा, प्रकृति, र ब्रह्माण्डसँग मानवको सम्बन्धको गहिरो व्याख्या गर्दछ। यद्यपि बौद्ध धर्मको प्रभावमा यसको स्वरूपमा केही परिवर्तन आएको भए पनि, यसको मौलिकता अझै जीवित छ।
