बौद्ध धर्म संसारका प्रमुख धर्महरू मध्ये एक हो, जसको स्थापना सिद्धार्थ गौतम (गौतम बुद्ध) द्वारा करिब २५ सय वर्षअघि नेपालमा गरिएको हो। यस धर्मले दुःखको कारण र त्यसको अन्त्यका उपायहरू बुझाउने उद्देश्य राख्दछ। बौद्ध धर्मको मूल शिक्षालाई “चतुर्सत्य” र “अष्टाङ्गिक मार्ग” मा आधारित गरिन्छ। अब विस्तृत रूपमा व्याख्या गरौं:
१.
गौतम बुद्ध र धर्मको उत्पत्ति
- सिद्धार्थ गौतम: लुम्बिनी (हाल नेपालमा पर्ने) मा इ.पू. ५६३ तिर जन्मिएका। उनी शाक्य वंशका राजकुमार थिए।
- ज्ञान प्राप्ति: २९ वर्षको उमेरमा संसारको दुःख देखेर तपस्याको मार्गमा लागे। ६ वर्ष तपस्या पछि बोधगया (भारत) मा पीपलको रुखमुनी ज्ञान प्राप्त गरे र बुद्ध (प्रबुद्ध व्यक्ति) कहलाए।
- धर्म प्रवचन: पहिलो उपदेश वाराणसीको सारनाथमा पाँच तपस्वीहरूलाई दिए। त्यसलाई धर्मचक्र प्रवर्तन भनिन्छ।
२.
बौद्ध धर्मका मूल सिद्धान्तहरू
क. चार आर्य सत्य (चत्वारि आर्यसत्यानि):
- दुःख – जीवनमा जन्म, रोग, वृद्ध, मृत्यु आदि सबै दुःख हुन्।
- दुःखसमुदय – दुःखको कारण तृष्णा (इच्छा) हो।
- दुःखनिरोध – तृष्णाको अन्त्यले दुःखको अन्त्य हुन्छ (निर्वाण प्राप्त हुन्छ)।
- दुःखनिरोधगामिनी प्रतिपदा – दुःखको अन्त्यतर्फ लैजाने मार्ग अष्टाङ्गिक मार्ग हो।
ख. अष्टाङ्गिक मार्ग (अष्टाङ्ग मार्ग):
१. सम्यक दृष्टि (सही दृष्टिकोण)
२. सम्यक सङ्कल्प (सही संकल्प/मनसाय)
३. सम्यक वाणी (सही वचन)
४. सम्यक कर्मान्त (सही आचरण)
५. सम्यक आजीव (सही जीवनयापन)
६. सम्यक प्रयास (सही प्रयास)
७. सम्यक स्मृति (सही स्मरण/सचेतना)
८. सम्यक समाधि (सही ध्यान/मेडिटेसन)
३.
बौद्ध धर्मका शाखाहरू
बौद्ध धर्म समयसँगै विभिन्न शाखामा विभाजित भयो:
- थेरवाद (Theravāda): पुरानो रूप, श्रीलंका, थाइल्यान्ड, म्यान्मार आदि क्षेत्रमा प्रचलित।
- महायान (Mahāyāna): बुद्धलाई अलौकिक रूपमा व्याख्या गर्ने, चीन, कोरिया, जापान आदिमा प्रचलित।
- वज्रयान (Vajrayāna): तान्त्रिक अभ्यासमा आधारित, तिब्बत र नेपालमा विशेष रूपले पाइन्छ।
४.
मुख्य विशेषताहरू
- अहिंसा: बौद्ध धर्मले सबै प्राणीप्रतिको करुणा र अहिंसाको प्रचार गर्छ।
- पुनर्जन्म र कर्म: कर्म अनुसार पुनर्जन्म हुन्छ। राम्रो कर्मले राम्रो फल दिन्छ।
- निर्वाण: जीवन चक्रको अन्त्य र पूर्ण शान्तिको अवस्था हो।
५.
बौद्ध धर्मको प्रभाव
- बौद्ध धर्मले दर्शन, नैतिकता, कला, साहित्य, र ध्यान प्रणालीमा गहिरो प्रभाव पार्यो।
- यसले एशिया भरि फैलिन सफल भयो – नेपाल, भारत, चीन, जापान, कोरिया, मंगोलिया, श्रीलंका, थाइल्यान्ड आदि देशहरूमा।
