आहिलेको नेपालको अबस्था देशको मूल संबिधानमा नै समाजवाद उन्मुख उल्लेख गरिसकेको अबस्था हो भने देशका प्रमुख राजनितिक पार्टिहरुले हरेक मञ्जहरुमा समाजवादको चर्चा गरिरहेको अवस्था हो | यदि नेपालका राजनितिक दलहरु संच्चिकै समाजवादको बाटो समाउने हो भने राज्यले सबै भन्दा पहिला शिक्षा क्षेत्रमा आमूल परिवर्तन गर्न जरुरत छ | यसै परिवेशमा आज हामी समाजवादको शिक्षा प्रणाली कस्तो हुन्छ त ? भन्ने सवलमा केहि चर्चा गर्ने छौं |
समाजवादी शिक्षा भनेको यस्तो शिक्षण प्रणाली हो जुन समाजवादको मूल सिद्धान्तहरू — समानता, न्याय, सहकार्य, सामाजिक उत्तरदायित्व, तथा श्रमको सम्मान — मा आधारित हुन्छ। यसले शिक्षालाई केवल व्यक्तिको व्यक्तिगत उन्नतिको माध्यम मात्र नभई, समग्र समाजको रूपान्तरणको साधनको रूपमा हेर्छ। अब हामी यसलाई पूर्ण व्याख्यासहित विभिन्न पक्षमा बिभाजन गरेर बुझौँ:
१. उद्देश्य (Purpose of Socialist Education):
समाजवादी शिक्षाको मूल उद्देश्य भनेको सबैलाई समान अवसर दिई, सामाजिक तथा आर्थिक असमानता अन्त्य गर्दै, श्रमिक वर्ग र उत्पीडित समुदायहरूको सशक्तिकरण गर्नु हो। यसले व्यक्तिलाई केवल रोजगारयोग्य बनाउने मात्र होइन, सचेत, जिम्मेवार र समानतामा विश्वास गर्ने नागरिक बनाउने लक्ष्य राख्दछ।
२. पहुँच र समानता (Access and Equality):
समाजवादी शिक्षा सबैका लागि निःशुल्क, सर्वसुलभ र गुणस्तरीय हुनुपर्छ — जात, वर्ग, लिंग, धर्म, क्षेत्र वा भाषाको आधारमा कुनै भेदभाव नहुने गरी। विद्यालय, कलेज वा विश्वविद्यालयमा पहुँच धनी वा शक्तिशाली वर्गले मात्र होइन, गरीब र ग्रामीण क्षेत्रका जनताले पनि समानरूपमा पाउनुपर्छ।
३. पाठ्यक्रम (Curriculum):
समाजवादी शिक्षा प्रणालीमा पाठ्यक्रम यस्तो हुनुपर्छ:
- श्रम र उत्पादनको महत्वलाई बुझाउने।
- सामूहिकता, सहयोग र सामाजिक उत्तरदायित्वबारे सिकाउने।
- समाजको ऐतिहासिक, आर्थिक र वर्गीय संरचनाको विवेचना गर्ने।
- समावेशी, बहुभाषिक र बहुसांस्कृतिक दृष्टिकोणलाई आत्मसात गर्ने।
- जातीय, लैङ्गिक, धार्मिक विभेदविरुद्ध सचेतना जगाउने।
४. शिक्षकको भूमिका (Role of Teachers):
शिक्षक समाजवादी शिक्षामा केवल ज्ञान दिने व्यक्ति होइन, उनी परिवर्तनका अगुवा हुन्। उनीहरू:
- विद्यार्थीहरूलाई सोच्न, प्रश्न गर्न र बहस गर्न उत्प्रेरित गर्छन्।
- वैचारिक स्वतन्त्रता र आलोचनात्मक सोचको प्रवर्द्धन गर्छन्।
- वर्गीय चेतना विकास गर्न सहयोग गर्छन्।
५. व्यवहारिक शिक्षा र श्रमको सम्मान (Practical Education & Dignity of Labor):
समाजवादी शिक्षा व्यवहारिक हुनुपर्छ। विद्यार्थीहरूले केवल किताबी ज्ञान मात्र होइन, कृषि, उद्योग, सेवा आदिको व्यवहारिक ज्ञान प्राप्त गर्नुपर्छ। श्रमलाई हेय दृष्टिले नहेरी, त्यसको सम्मान गरिनुपर्छ।
६. निजीकरणविरुद्धको दृष्टिकोण (Stance Against Privatization):
समाजवादी शिक्षा निजीकरण, व्यावसायीकरण र प्रतिस्पर्धात्मक मूल्यवृद्धिको विरोधमा हुन्छ। शिक्षा व्यापार होइन; यो राज्यको दायित्व हो र सबैको हक हो भन्ने दृष्टिकोण लिन्छ।
७. लोकतान्त्रिक सहभागिता (Democratic Participation):
विद्यालय, विश्वविद्यालय लगायत सम्पूर्ण शैक्षिक संस्थाहरूमा विद्यार्थी, शिक्षक, अभिभावक तथा समाजको समावेशी सहभागिता हुनुपर्छ। निर्णय प्रक्रियामा सबै पक्षको आवाज सुनिश्चित गरिनुपर्छ।
८. अन्तिम लक्ष्य (Ultimate Goal):
समाजवादी शिक्षाको अन्तिम लक्ष्य भनेको यस्तो समाज निर्माण गर्नु हो:
- जहाँ समानता, स्वतन्त्रता र सामाजिक न्याय कायम होस्।
- जहाँ मानिसहरू उत्पादनका साधनहरूमा समान पहुँच राखून्।
- जहाँ शिक्षा जनताको मुक्ति र समाजको परिवर्तनको साधन बनोस्।
निष्कर्ष:
समाजवादी शिक्षा केवल पाठ्यक्रमको कुरा होइन; यो शिक्षा प्रणालीको संरचना, पहुँच, मूल्य, उद्देश्य र अन्ततः समाजलाई हेर्ने दृष्टिकोणमा आधारित व्यापक अवधारणा हो। यसको मूल आत्मा भनेको शिक्षा प्रणालीमार्फत एक समतामूलक, न्यायपूर्ण र सचेत समाज निर्माण गर्नु हो।
कुबेर दोङ
