बोन धर्मको ऐतिहासिक इतिहास: उत्पत्ति, विकास, र हिमालयसम्मको फैलावट
प्रस्तावना
बोन धर्म तिब्बती सभ्यताको प्रारम्भिक धार्मिक परम्परा हो। यो धर्म प्राचीन कालदेखि तिब्बतको धार्मिक, सामाजिक र सांस्कृतिक जीवनसँग जोडिएको छ। ऐतिहासिक प्रमाणहरू, मौखिक परम्परा, र प्राचीन ग्रन्थहरूले संकेत गर्छन् कि बोन धर्मको उत्पत्ति शाङशुङ (Zhang Zhung) राज्य, पश्चिमी तिब्बतमा भएको थियो।
यो लेखको उद्देश्य:
- बोन धर्मको ऐतिहासिक उत्पत्ति र विकासको तथ्यगत अध्ययन।
- प्रमुख ऐतिहासिक व्यक्तित्व र मितिहरूको चर्चा।
- हिमालय क्षेत्र हुँदै नेपालसम्म फैलावट र सामाजिक प्रभाव।
- बौद्ध धर्मसँगको अन्तर्क्रिया र धार्मिक समिश्रण।
- आधुनिक समयको अस्तित्व र संरक्षणको महत्व।
अध्याय १: बोन धर्मको प्रारम्भ र शाङशुङ राज्य
१.१ शाङशुङ राज्यको ऐतिहासिक महत्त्व
- शाङशुङ राज्य पश्चिमी तिब्बतमा करिब १६–७ शताब्दी BCE देखि अस्तित्वमा थियो भन्ने अनुमान छ।
- राजधानी माउन्ट कैलाश नजिकै रहेको थियो, जुन धार्मिक दृष्टिले पवित्र मानिन्थ्यो।
- शाङशुङले प्रारम्भिक तिब्बती धर्म, सांस्कृतिक कला, र सामाजिक नियमहरूको विकासमा महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको थियो।
१.२ टोन्पा शेन्ग्रब (Tonpa Shenrab Miwoche)
- बोन धर्मका संस्थापक मानिन्छन्।
- परम्परागत कथा अनुसार, उनी करिब १८,००० वर्ष पहिले (परम्परागत मिति अनुसार) मानवजातिलाई धर्म सिकाउन आएका थिए।
- टोन्पा शेन्ग्रबले धार्मिक शिक्षा मात्र होइन, सामाजिक र नैतिक संरचना पनि स्थापन गरे।
- उनको शिक्षाले ध्यान, योग, मन्त्र अभ्यास, कर्म र मोक्षको मार्ग प्रदान गरेको छ।
अध्याय २: प्रारम्भिक अवधारणाहरू र धार्मिक अभ्यास
२.१ आत्मा, पुनर्जन्म र मोक्ष
- प्रत्येक प्राणीको आत्मा अमर हुन्छ र कर्म अनुसार पुनर्जन्म भोग्छ।
- मोक्ष प्राप्ति संसारको दुःख र मोहबाट मुक्ति पाउने लक्ष्य हो।
- यी अवधारणाहरूले प्रारम्भिक तिब्बती समाजमा नैतिकता र सामाजिक उत्तरदायित्वको विकास गरे।
२.२ प्राकृतिक शक्ति र शमनिक अभ्यास
- पर्वत, नदी, वनस्पति, आकाशीय घटना—यी सबैलाई पवित्र शक्ति मानिन्थ्यो।
- शमनिक अभ्यासमा झाँक्रीहरूले रोग निको पार्ने, भूत–प्रेत भगाउने, र भविष्यवाणी गर्ने कार्य गर्थे।
- हिमालयको स्थानीय जनजातिहरूमा शमनिक बोन अझै जीवित छ।
२.३ प्राचीन बोन र रिवाज–संहिताबद्ध अभ्यास
- प्राचीन बोन: ध्यान, योग, मन्त्र उच्चारण, र समाधि अभ्यास।
- रिवाज–संहिताबद्ध: विवाह, अन्त्येष्टि, पूजा, सामाजिक नियम।
- सामाजिक संरचनामा यी अभ्यासहरूले स्थायित्व र समुदायको एकता सुनिश्चित गरे।
अध्याय ३: ऐतिहासिक व्यक्तित्व र ग्रन्थहरू
३.१ महत्वपूर्ण बोन व्यक्तित्वहरू
- Tonpa Shenrab Miwoche – संस्थापक, धर्मको प्रारम्भ।
- Khyungpo Bonpo Lamas – प्रारम्भिक मठ निर्माण र धर्म प्रचार।
- Menri Trizin – आधुनिक बोन मठ प्रणालीको प्रमुख, Dolanji, India।
३.२ ऐतिहासिक ग्रन्थ र लेखन
- Zhang Zhung Nyen Gyud – प्राचीन बोन मन्त्र ग्रन्थ।
- Gesar of Ling – स्थानीय परम्परा र धर्म कथा।
- प्रारम्भिक ग्रन्थहरू र मौखिक परम्पराले ऐतिहासिक तथ्य र धार्मिक सिद्धान्तको संरक्षण गरे।
अध्याय ४: बौद्ध धर्मको प्रवेश र बोन धर्मसँगको अन्तर्क्रिया
४.१ तिब्बतमा बौद्ध धर्म प्रवेश
- ७ औँ शताब्दी CE मा गुरु Padmasambhava मार्फत बौद्ध धर्म तिब्बत प्रवेश।
- बौद्ध धर्मले बोन धर्मसँग गहिरो अन्तर्क्रिया सुरु गर्यो।
४.२ धार्मिक समिश्रण (Syncretism)
- बोन धर्मका मन्त्र, अनुष्ठान, र संस्कार बौद्ध मठमा अङ्गीकृत भए।
- केही विद्वानहरूको अनुसार, बोन धर्मले पनि बौद्ध धर्मका केही अवधारणाहरू ग्रहण गर्यो।
- तिब्बती धर्ममा दुवै धर्मको मिश्रणले धार्मिक अभ्यास र सांस्कृतिक विविधता सुनिश्चित गर्यो।
अध्याय ५: हिमालय पार गर्दै नेपालमा फैलावट
५.१ प्रमुख मार्ग र ऐतिहासिक प्रसंग
- यारलु–मानसरोवर मार्ग
- मस्टाङ मार्ग
- कालीगण्डकी घाटी मार्ग
५.२ नेपालमा बोन धर्मको ऐतिहासिक उपस्थिति
- मुख्य केन्द्रहरू: मुस्ताङ, काठमाडौ, पोखरा, लिम्का।
- समुदायहरू: तामाङ, शेर्पा, र केही स्थानीय पहाडी समुदाय।
- सांस्कृतिक प्रभाव: देवता पूजा, पर्व, र पारंपरिक अनुष्ठान।
५.३ बौद्ध धर्मसँगको सहअस्तित्व
- साझा मठ, सांस्कृतिक केन्द्र।
- मिश्रित अनुष्ठान र पर्व।
- स्थानीय जनजीवनमा दुवै धर्मको प्रभाव।
अध्याय ६: आधुनिक समय र संरक्षण
६.१ प्रमुख मठ र केन्द्रहरू
- Menri Monastery, Dolanji, India – आधुनिक बोन धर्मको मुख्य केन्द्र।
- नेपाल र भुटानमा अन्य मठहरू।
६.२ संयुक्त राष्ट्र संघको मान्यता
- तिब्बती धर्मका पाँच परम्परामा बोन धर्मको स्थान।
- सांस्कृतिक र धार्मिक संरक्षण, अध्ययन, र प्रसार।
६.३ चुनौती र भविष्य
- आधुनिक शिक्षा र विज्ञानसँगको द्वन्द्व।
- प्रवास र विश्वव्यापी प्रसार।
- मौलिकता कायम राख्न सांस्कृतिक संरक्षण आवश्यक।
निष्कर्ष
बोन धर्म तिब्बती सभ्यताको ऐतिहासिक, धार्मिक, र सांस्कृतिक विरासत हो।
- आत्मा, प्रकृति, र ब्रह्माण्डसँग मानवको सम्बन्धको गहिरो व्याख्या।
- ऐतिहासिक दृष्टिले शाङशुङ राज्यदेखि नेपालसम्म फैलावट।
- बौद्ध धर्मसँगको अन्तर्क्रिया र समिश्रणले आधुनिक तिब्बती धर्मलाई समृद्ध बनायो।
- भविष्यमा यसको संरक्षण र अध्ययन आवश्यक।
सन्दर्भ सूची
- Samuel, G. (1993). Civilized Shamans: Buddhism in Tibetan Societies. Smithsonian Institution Press.
- Snellgrove, D. (1987). Buddhism in Tibet. Shambhala Publications.
- Karmay, S. G. (1998). The Great Perfection (Rdzogs Chen) in Tibetan Bon Tradition.
- Bellezza, J. (2008). The Bon Religion of Tibet: The Iconography of a Living Tradition.
- Menri Monastery archives, Dolanji, India.
- नेपाली तामाङ समुदाय र मौखिक इतिहास।
